W maju 1921 r. Kostów był miejscem walki powstańców III powstania śląskiego o przyłączenie ziemi kluczborskiej do Polski. W kronice Publicznej Szkoły Podstawowej im. Bohaterów Powstań Śląskich w Kostowie, kierownik szkoły Edward Bąk, w 1945 r. opisuje, że „grupa powstańców z Poznańskiego i Wieluńskiego finansowana przez hrabinę Szembekową z Siemianic powiat kępiński zajęła Kostów by tereny przyłączyć do Polski. Na skutek zawiadomienia telefonicznego przybyły na miejsce pociąg pancerny ostrzeliwał powstańców, którzy na skutek przemocy opuścili Kostów zostawiając na terenie Kostowa 11 poległych, z których 9 złożono we wspólnym grobie na cmentarzu katolickim, pozostałych dwóch na miejscu tj. na miedzy wśród pól uprawnych”. Choć szkolna kronika informuje o tym ponad 20 lat później, to fakty te potwierdzają też inne źródła.

Niemieckie archiwalne dokumenty urzędników z Kostowa, znajdujące się w Archiwum Państwowym w Opolu, informują,  prawie z trzymiesięcznym opóźnieniem od czasu walk (wpisy z dnia 3 września 1921 r.), że w nocy z 19 na 20 maja 1921 r. na polu za katolicką szkołą poległo w walce z samoobroną jedenastu powstańców. Z uwagi na to, że dokumenty te tworzyli niemieccy urzędnicy, określają oni powstańców jako buntowników. Kolejny wpis mówi o tym, że w dniu 26 maja 1921 r. naczelnik urzędu w Kostowie nie znalazł poległego w potyczce powstańca. Wpis z tego dnia informuje także o tym, że ów powstaniec „Leży pogrzebany na skraju młyńskich łąk”.

Z kolei kronika kostowskiej szkoły we wpisie z 1 listopada 1946 r. informuje, że „Dnia 31 października [1946 r.] odbyła się uroczysta ekshumacja zwłok dwojga poległych powstańców śląskich na terenie Kostowa. Zwłoki umieszczono na przeciąg 24 godzin w kościele katolickim, gdzie zmieniała się warta honorowa. Po uroczystych nieszporach ruszył pochód składający się z ludności gromady, dziatwy szkolnej, licznych delegacji, przedstawicieli władz i partii politycznych na cmentarz. Tu odbyło się uroczyste złożenie do grobu przy blasku zniczów”.

Mimo informacji na tablicy nagrobnej mogiły powstańców śląskich na katolickim cmentarzu parafialnym w Kostowie o siedmiu bezimiennych powstańcach, bardzo prawdopodobne jest to, że spoczywa w niej 11 poległych w Kostowie pomiędzy 19 a 24 maja 1921 r.. O dziewięciu, może dwunastu, pochowanych na cmentarzu mówi w swoich wspomnieniach jedna z mieszkanek Kostowa. Powstańcy zginęli w nierównej walce z niemieckim pociągiem pancernym, który przybył do Kostowa z Kluczborka. We wspomnieniach mieszkanka Kostowa przekazuje również informację, że groby dla poległych kopali robotnicy z tutejszego majątku. Wspomnienia powstańców i mieszkańców terenów, na których odbywały się walki, można przeczytać w książce pt. “Jak starka swego Zeflika na powstanie wysłała. Ludowe opowieści powstańcze” autorstwa Janiny Hajduk-Nijakowskej i Teresy Smolińskiej (publikację wydał Śląski Instytut Naukowy w 1989 r.).

W jednym z archiwalnych numerów czasopisma powstańczego „Powstaniec” z 1921 r. (R. 1. Nr 23 dostępnym: https://sbc.org.pl/dlibra/publication/26662/edition/23662) na stronie 6. opublikowano spis poległych powstańców. W poz. 14. i 15. widnieją nazwiska Piotra Pięty i Wiktora Bednaszka pochodzących z powiatu pszczyńskiego, którzy polegli właśnie w Kostowie. Te informacje mogą dowodzić, że zostali oni pochowani właśnie w zbiorowej mogile powstańczej w Kostowie. Podobne wiadomości przekazuje Goniec Polski nr 142 z 1921 r. z dnia 24 czerwca 1921 r. na stronie 4. w spisie poległych.

Działania powstańców III powstania śląskiego w okolicach Kostowa i tutejszą potyczkę opisują także Maria i Florian Rojkowie w książce „Ocalić od zapomnienia. Szkice z dziejów Bolesławca nad Prosną” (dostęp: https://www.boleslawiec.rojek.org/ksiazka-ocalic-od-zapomnienia). Na trzech stronach tej książki, od 42. do 44., autorzy pokazują wspieranie powstań śląskich przez miejscową ludność oraz tzw. wyprawę na Kostów tj. potyczkę, w której zginęli pochowani w mogile powstańcy.

Właśnie z Bolesławca, który położony był wówczas w Polsce, powstańcy planowali zajęcie regionu kluczborskiego i uderzenie na Niemców z tyłu (czy od tyłu?). Jak napisał w swojej pracy magisterskiej Edward Mokracki (pasjonat historii lokalnej z Bolesławca): „W Bolesławcu swoją IV kampanię sformułował sierżant Dubois wraz z Dajerlingiem (powstańcem Wielkopolskim). Wspólnie opracowali plany uderzenia na Kostów. Oddział liczył około 80 osób w tym ok. 20 z Bolesławca i najbliższej okolicy. Jedna z akcji zakładała rozkręcenie torów pomiędzy Byczyną, a Kostowem. Wyznaczono 6 powstańców jednak akcja ta nieudała się w związku z tym że Niemcy zostali uprzedzeni o akcji dywersyjnej”. Autor podaje, że zdrady dokonał młynarz z Bolesławca za pomocą sygnałów świetlnych.

Pamięć mieszkańców Kostowa i okolic o poległych powstańcach wielokrotnie opisywana była w kronikach szkół w Kostowie i Miechowej. W 1990 r. mogiła została wpisana jako dobro kultury do rejestru zabytków województwa opolskiego. Jednak fakty o potyczkach powstańców śląskich w Kostowie są mało znane. Obecnie powszechnie uznaje się, że powstańcze walki na tym terenie w maju 1921 r. były mało znaczącymi i nieuzgodnionymi z dowództwem powstańczym. Jednak w wyniku poszukiwań odkrywanych jest coraz więcej faktów dotyczących kostowskich wydarzeń sprzed stu lat. Szereg dokumentów, udostępnianych przez Państwowe Archiwa, lokalne publikacje i książki, dowodzi tego, że potyczka powstańców miała na celu uderzenie na Niemców od tyłu, a zajęcie niemieckiej stacji kolejowej i miejscowości Kostau (Kostów) tuż przy granicy z Wielkopolską – ułatwiało przerzut powstańców śląskich grupujących się np. w Krotoszynie oraz przygranicznym Bolesławcu nad Prosną, a także byłych powstańców wielkopolskich na niemieckie tereny plebiscytowe.

Kostów po dziś dzień pamięta o powstańcach, którzy tutaj zginęli. Miejscowa Szkoła Podstawowa od 1971 r. – pięćdziesiątej rocznicy walk III powstania śląskiego, nosi imię Bohaterów Powstań Śląskich. Z kolei w 2021 r. – w setną rocznicę walk w Kostowie i w pięćdziesiątą rocznicę nadania szkole im. Bohaterów Powstań Śląskich, placówce nadano sztandar. Od kilku lat także jedna z ulic w Kostowie nosi nazwę Bohaterów Powstań Śląskich.

Jeśli dysponujesz innymi materiałami, cennymi informacjami dotyczącymi tego miejsca prosimy o kontakt pod adres email: parafiakostow@gmail.com
Opisy miejsc i oznaczenia historycznych miejsc powstały w ramach projektu: